У гадавіну нападу гітлераўскай Нямеччыны на Польшчу ў Варшаўскай цытадэлі быў паказаны дакумэнтальны фільм студыі Уладзімера Бокуна «Варшаўскі рубеж. Беларусы ў Войску Польскім». Польскія й беларускія гісторыкі ўсё часьцей абмяркоўваюць сумеснае мінулае, і гістарычны дыялёг мае вялікія пэрспэктывы – кажа кіраўнік Музэю X павільёну Варшаўскай цытадэлі Ян Энгельгард (Jan Engelgard). Пра тое, як у якіх пытаньнях Беларусь і Польшча знайшлі паразуменьне, а ў якіх – шукаюць, з гісторыкам размаўляе Аляксандар Папко.
Спадар Ян, скажыце, калі ласка, чаму ў гадавіну пачатку Другой сусьветнай вайны Музэй незалежнасьці Польшчы, а дакладней яго аддзел – Музэй X павільёну Варшаўскай цытадэлі – вырашыў паказаць фільм пра ўдзел беларусаў у абароне Польшчы?
Ян Энгельгард: Мы супрацоўнічаем з кінастудыяй Ўладзімера Бокуна ўжо шмат гадоў. Наш музэй зьяўляецца адным з арганізатараў Фэстывалю гістарычных і вайсковых фільмаў. Сёлета мы будзем праводзіць яго ў восьмы раз. «Варшаўскі рубеж» ужо быў прэзэнтаваны на нашым фэстывалі, аднак мы вырашылі яго паказаць яшчэ раз, каб ушанаваць гадавіну верасьнёвай кампаніі 1939 году. Няшмат палякаў ведаюць пра тое, што ў Войску Польскім была адна дывізія (20-я дывізія пяхоты – А.П.), 80% жаўнераў якой былі беларусамі. Ніколі ня будзе лішнім пра гэта нагадаць.
Кадр з фільму "Варшаўскі рубеж. Беларусы ў Войску Польскім".
Як польская публіка ўспрымае фільмы, створаныя беларускімі дакумэнталістамі?
Ян Энгельгард: Калі мы паказвалі гэты фільм у галоўнай сядзібе Музэю незалежнасьці Польшчы, то яго сустрэлі з надзвычайнай цікавасьцю. Людзі, як у Польшчы, так і ў Беларусі, вельмі мала ведаюць пра тое, што ў польскай арміі служылі людзі розных нацыянальнасьцяў. Бітва пад Млавай (адна з першых бітваў Другой сусьветнай вайны, якая разыгралася 1-3 верасьня 1939 году на заходніх межах Польшчы – А.П.) вядомая публіцы. Аднак мала хто ведае, што 20-ю дывізію, якая наймацней супраціўлялася 3-й нямецкай арміі, нефармальна называлі «беларускай». Хачу зазначыць, што фільм – гэта толькі адзін з элемэнтаў больш шырокага працэсу, які цяпер ідзе ў Беларусі. Адбываецца вяртаньне памяці пра нашую супольную гісторыю, прычым гэты працэс неканфліктны.
Аўтар сцэнару стужкі «Варшаўскі рубеж», беларускі гісторык Ігар Мельнікаў паказвае, што ў 1918-1939 гадах беларусы служылі ў польскай арміі, што нацыянальных канфліктаў на гэтых землях было значна менш, чым на паўднёва-ўсходніх рубяжах Польшчы. Гэта не адзіны беларускі фільм, які, спадзяюся, будзе паказаны ў нас. Мы плянуем паказаць стужку «Бітва за Кобрын», у якой таксам раскрываюцца невядомыя старонкі вайны 1939 году, зьвязаныя з Беларусьсю. Не ўсе суседзі Польшчы ў пытаньнях інтэрпрэтацыі супольнай гісторыі дэманструюць такі ўзважаны падыход, які мае Беларусь. Беларускія гісторыкі й публіцысты расказваюць пра нашыя агульныя лёсы, хоць мы ўсе ведаем, што канфлікты таксама мелі месца.
А як у Польшчы ўспрымаюцца тэрмін «Заходняя Беларусь», альбо выраз «уваходжаньне Чырвонай арміі на землі Заходняй Беларусі і Ўкраіны ў 1939 годзе», якія гучаць у фільме? У Польшчы на падзеі міжваеннага пэрыяду й верасьня 1939 году глядзяць з іншай пэрспэктывы.
Ян Энгельгард: Спачатку частка гледачоў зьвяртала ўвагу на тое, што аўтары стужкі выкарыстоўваюць акрэсьленьні «Заходняя Беларусь» а не «тэрыторыя Польскай Рэспублікі», кажуць «уваходжаньне Чырвонай Арміі», а не «агрэсія». Аднак я думаю, што плюсы фільмаў студыі Бокуна пераважаюць над гэтымі дэталямі. Ня ўсе павінныя глядзець на гісторыю нашымі, польскімі вачыма, і выкарыстоўваць тыя самыя тэрміны. Мы таксама ня можам навязваць беларусам 100% наш погляд, бо падобныя разыходжаньні ў інтэрпрэтацыі падзеяў 1939 году ў нас існуюць і з Украінай, і зь Летувой.
Нагадаем, што Летува вярнула сабе Вільню ў выніку пагадненьня з Саветамі. А ва Ўкраіне, дзе дзейнічалі нацыяналістычныя збройныя фармаваньні, лічыцца, што падзеі 1939 году – гэта аб’яднаньне ўкраінскіх земляў, пэўны прагрэс у параўнаньні з пэрыядам падзелу. З гэтай пэрспэктывы тэрміны, якія ўжываюць беларускія кінэматаграфісты, абсалютна не шакуюць. Тым больш, што тэрмін «Беларусь» тут ужываецца хутчэй у значэньні геаграфічнага абшару, а не сёньняшняй дзяржавы.
Падобную дылему мы мелі падчас нядаўняй выставы беларускай культуры, дзе былі прадстаўленыя элемэнты агульнай культуры Рэчы Паспалітай XVIII стагодзьдзя. Тое самае можна сказаць пра Тадэвуша Касьцюшку. У Польшчы некаторыя абураюцца - маўляў Касьцюшка ня быў ніякім беларусам. Але да 9 году свайго жыцьця Касьцюшка не размаўляў па-польску, толькі карыстаўся «русінскай» мовай. Княгіня Чартарыйская не магла яго зразумець, настолькі ён дрэнна гаварыў па-польску. Такія кантакты вельмі патрэбныя, каб паказаць, што нашае прывычнае бачаньне гісторыі не зьяўляецца на 100% праўдзівым.
Тадэвуш Касьцюшка. Партрэт аўтарства Карла Готліба Швэйкарта.
Фільм – гэта «мяккая» спроба наладжваньня гістарычнага дыялёгу й інтэрпрэтацыі супольнай гісторыі. А ці робяць польскія й беларускія ўлады й навукоўцы больш «цьвёрдыя», адчувальныя спробы? Ці ёсьць ідэі сумесна ствараць мэмарыялы, аднаўляць гістарычныя помнікі, ствараць музэі?
Ян Энгельгард: Гэта ўжо пытаньне міждзяржаўны адносінаў, адносінаў паміж міністэрствамі культуры. Але я павінен прызнаць, што справа з ушанаваньнем супольнага мінулага не выглядае так дрэнна. Гаворка ідзе перадусім пра гісторыю Вялікага Княства Літоўскага. У Беларусі ў Наваградку працуе вельмі добры музэй Адама Міцкевіча. Беларусь адбудавала замак Радзівілаў у Нясьвіжы. Прычым у замак былі запрошаныя прадстаўнікі самой сям’і Радзівілаў, якія пільнавалі, каб усё было аўтэнтычна: тут стаяў глёбус, а там – люстра. Гэта значыць гісторыю не перайначвалі, як гэта часамі робіцца ў іншых краінах. У Беларусі гавораць пра тое, што гэты замак быў сядзібай Радзівілаў – слаўнага роду Вялікага Княства Літоўскага. Такая самая канцэпцыя прымененая пры рэканструкцыі дому, дзе нарадзіўся Касьцюшка.
Нашмат больш складаным абшарам зьяўляецца гісторыя пазьнейшых пэрыядаў, напрыклад праблема аднаўленьня могілак партызанаў Арміі Краёвай, якія мелі канфлікты з савецкімі партызанамі. Але, падобна, і ў гэтым пытаньні назіраецца прагрэс. Чым лепшыя будуць адносіны нашых дзяржаваў, тым хутчэй будуць вырашацца гэтыя праблемы.
Рамуальд Траўгут
Як супрацоўнік Музэя незалежнасьці Польшчы хацеў бы падзяліцца ідэяй. Кіраўнік паўстаньня 1863 году Рамуальд Траўгут нарадзіўся ў Беларусі. Яго меркаваныя парэшткі былі эксгумаваныя ў Варшаве на пачатку 1990 гадоў. Але дакладна вызначыць іх прыналежнасьць можна толькі пры дапамозе дасьледаваньняў ДНК. Гэта значыць, трэба параўнаць генэтычны матэрыял з матэрыялам бабулі Траўгута, якая пахаваная ў Беларусі. Такія рэчы цяпер стала магчыма рабіць, бо беларускі бок вельмі адкрыты на вырашэньне гістарычных пытаньняў.
Размаўляў Аляксандар Папко